W lutym 1904 r. wybuchła wojna rosyjsko-japońska. W lutym 1904 r. wybuchła wojna rosyjsko-japońska.
Po kilku miesiącach okazało się, że potężne Cesarstwo Rosyjskie przegrywa z niewielką Japonią. Trudności caratu wywołały entuzjazm w Królestwie Kongresowym. Nastąpiła wyraźna aktywizacja polskich ugrupowań politycznych. Liga Narodowa domagała się języka polskiego w szkołach i administracji. Polska Partia Socjalistyczna zaczęła tworzyć bojówki mające walczyć z policją.W listopadzie 1904 r. doszło do pierwszego starcia bojowców PPS z policją i wojskiem rosyjskim. Po nabożeństwie w kościele na Placu Grzybowskim w Warszawie tłum ludzi wyległ na pobliskie ulice śpiewając pieśni patriotyczne. Żandarmi, którzy próbowali rozpędzić zgromadzenie, zostali powitani kulami z rewolwerów. Było to pierwsze zbrojne starcie Polaków z żołnierzami rosyjskimi od czasu upadku powstania styczniowego.Przywódcy PPS postanowili również szukać współpracy z Japonią i wysłali do Tokio Józefa Piłsudskiego. Przyszły marszałek spotkał tam przypadkowo Romana Dmowskiego, który przybył w innym celu. Przywódca narodowców próbował przedstawić Japończykom sytuację Królestwa Polskiego i zniechęcić ich od jakiejkolwiek akcji dywersyjnej. Piłsudski natomiast proponował utworzenie w Japonii legionu polskiego. Uzyskał jedynie obietnice dostaw materiałów wojskowych, które później dostały się w ręce bojowców PPS.
Dalsze zaognienie sytuacji w Królestwie nastąpiło w następstwie krwawej niedzieli w Petersburgu w styczniu 1905 r. W Warszawie proklamowano strajk szkolny, który objął również Uniwersytet. Akcja ta wzmocniła poważnie uczucia narodowe wśród młodzieży. Władze poszły na pewne ustępstwa. Zezwolono na prywatną naukę polskiego w szkołach. Językiem polskim można było posługiwać się również w administracji gminnej. W tym samym czasie doszło do strajku robotniczego, który objął w Królestwie ponad 400 tysięcy pracowników i trwał prawie miesiąc. Wzrosła aktywność bojówek PPS, których zadaniem było likwidowanie agentów policyjnych, szpiegów i donosicieli. Bojówki socjalistów kontrolowały niekiedy całe dzielnice robotnicze. Ich działalność nie ograniczała się jedynie do walki z caratem. Podjęto na przykład starania o poprawę moralności środowisk proletariackich zwalczając prostytucję i sutenerstwo.
Głównym ośrodkiem działań rewolucyjnych była Łódź gdzie w czerwcu 1905 r. doszło do otwartego powstania. Miasto zostało pokryte barykadami. Przez trzy dni toczyły się regularne walki między robotnikami i wojskiem carskim. Starcia pociagnęły za sobą śmierć setek osób.Poza PPS i SDKPiL pojawiła się trzecia organizacja – Narodowy Związek Robotniczy. NPR został utworzony przez Ligę Narodową, która uważała, że akcja rewolucyjna przynosi szkody Polakom w Kongresówce. Bojówki NPR zwróciły się przeciwko działaczom PPS. W październiku 1905 r. doszło do bratobójczych walk w Łodzi. Dmowski utrzymywał, że w celu zwalczania anarchii trzeba było przelać polską krew.
Władze carskie próbowały zrzucić odpowiedzialność za problemy ekonomiczne i niepokoje społeczne w kraju na ludność żydowską. W Rosji doszło do szeregu pogromów. Na ziemiach polskich polityka antysemityzmu nie odniosła jednak większego sukcesu.Tymczasem Mikołaj II zgodził się na utworzenie w Rosji monarchii konstytucyjnej. Duma Państwowa, czyli pierwszy rosyjski parlament, miał być wybrany w powszechnych wyborach. Polscy socjaliści ogłosili bojkot wyborów, natomiast narodowcy występujący pod nazwą Narodowej Demokracji zapowiedzieli w nich udział. W rezultacie głosowania, które odbyło się w kwietniu 1906 r., partia Dmowskiego zdobyła ponad trzydzieści mandatów i utworzyła w Dumie Koło Polskie.Polacy nie osiągneli większych korzyści z udziału w rosyjskiej legislaturze chociaż Dmowski utrzymywał, że stanowiło to konieczność taktyczną.Po kilku miesiącach rząd carski rozwiązał Dumę i ogłosił ponowne wybory, które odbyły się w pod koniec 1906 r. W nowej Dumie Polacy strali się przeforsować program umiarkowanej autonomii narodowej i podejmowali próby współpracy z przedstawicielami innych narodowości, głównie z Gruzinami i Łotyszami. Władze zaniepokojone faktem, że mniejszości narodowe mogą wywierać pewien wpływ na politykę państwa rozwiązały ponownie Dumę. W III Dumie, która rozpoczęła obrady w listopadzie 1907 r., reprezentacja Polaków i innych nie-Rosjan została ograniczona do minimum i nie odgrywała już większej roli. W tym czasie napięcie rewolucyjne w Rosji znacznie się osłabiło a rząd zdołał ogólnie zapanować nad sytuacją.
W Królestwie, Organizacja Bojowa PPS kontynuowała przez pewien czas swą działalność. Jej konspiracyjne struktury były dobrze zorganizowane i często wzorowane na działalności podziemnej z okresu powstania styczniowego. W 1907 r. szeregi Organizacji liczyły ponad trzy tysiące bojowców. Ich działalność obejmowała zamachy bombowe na carskich urzędników i oficerów. Kilkakrotnie doszło do ataków na transporty z rządowymi pieniędzmi. Jedną z najbardziej udanych była akcja pod Bezdanami w r. 1908 dowodzona przez Piłsudskiego. Jej wynikiem było zdobycie 200 tysięcy rubli, które przeznaczono na potrzeby partii.
Wydarzenia lat 1905-1907 są w dalszym ciągu tematem dyskusji historyków i publicystów. Chociaż sprawa wyzwolenia społecznego proletariatu była czołowym hasłem wystąpień tego okresu, to kwestia suwerenności narodowej była również mocno podkreślana, szczególnie przez Polską Partię Socjalistyczną. Dlatego pytanie, czy było to czwarte powstanie czy też pierwsza rewolucja jest ciągle aktualne.
Kazimierz Wierzbicki
